يعنى خدايى كه من در برابر او به كرنش و تعظيم و ستايش برخاسته‏ام، همچون خدايان پندارى نيست كه پديد آمدنش، ادامه حياتش، و توان بودن و زيستنش به كمك و مراقبت و رعايت كسى نيازمند باشد. آن چنان خدايى شايسته‌ي تكريم و تعظيم انسان ‏نيست، زيرا كه خود موجودى است در طراز انسان يا فروتر از آن. انسان، اين موجود عظيم و ژرف، تعظيم و ستايش و عبوديتش فقط در برابر قدرتى مى‏سزد كه به هيچ وجودى و هيچ عنصرى كمترين نيازى نداشته باشد و بودن و قدرتمند بودن و هميشه بودنش از ذات او مايه گرفته باشد. 

لم يلد

نزاده و فرزند نياورده است.  

آن نيست كه در پندارها و خرافه‏هاى اديان تحريف شده و عقايد شرك‏آميز، معرفى مى‏كنند. خداى پندارى مسيحيان و مشركان نيست كه فرزند يا فرزندانى داشته باشد. او آفريننده و پديدآورنده‌ي همه چيز و همه كس است و نه پدر آنان. و همه‌ي آنان كه در آسمان‌ها و در زمين زندگى مى‏كنند، بندگان اويند و نه فرزندان او.  

و همين نسبت ‏"بندگى و ربوبيت‏" ميان انسان و خداست كه بندگان واقعى خدا را از بندگى هر چيز و هر كس بجز خدا باز مى‏دارد، زيرا بنده‌ي دو ارباب نمى‏توان بود.  

آنان كه خدا را پدر مهربان خلايق و انسان‌ها را فرزندان او پنداشته‏اند و نسبت‏ "بندگى و ربوبيت‏" ميان خدا و خلق را شايسته‌ي انسان و مقام او و كرامت او ندانسته‏اند در حقيقت راه را براى بندگى غير خدا گشوده‏اند و خود در عمل، بنده بسيارى از اربابان بى‏مروت دنيا و آلت دست‏برده‏گيري‌ها و برده‏پروري‌ها شدند.

و لم يولد

و خود زاييده نشده است.  

او پديده‏اى نيست كه روزى نبوده و روز ديگرى قدم به جهان هستى نهاده باشد. نه زاييده‌ي كسى است و نه زاييده‌ي انديشه‏اى يا پندارى و نه زاييده‌ي نظامى و طبقه‏اى و شكلى از شكل‌هاى زندگى بشر. او ارجمندترين و والاترين واقعيت‌هاست. واقعيتى لايزال است. همواره بوده و همواره خواهد بود.  

و لم يكن له كفوا احد

و او را انباز و همتا و هماوردى نبوده و نيست.  

به كسى نمى‏توان همانندش كرد، و كسى را نمى‏توان در طراز و همپايه‌ي او دانست. نمى‏توان منطقه‌ي نفوذ و قلمرو فرمان او را- كه سراسر جهان هستى است- ميان او و كس ديگرى تقسيم كرد. بخشى از جهان يا از صحنه‌ي زندگى انسان را از او دانست و بخشى را به كسان ديگر، به خداوندگاران جاندار و بي‌جان يا به مدعيان الوهيت و قدرت، واگذار نمود.  

اين سوره، چنان‌كه از نامگذارى آن پيداست، به راستى سوره‌ي توحيد است. ايده‌ي توحيد كه در سراسر قرآن و در صدها آيه به لحن‌ها و بيان‌هاى گوناگون بازگو شده، در اين سوره به صورتى فشرده و با عباراتى ناظر به عقايد خرافى و شرك‏آميز رايج آن روزگار و با صراحتى كه نفى كننده‌ي هر داعيه‌ي الوهيتى مى‏تواند بود، براى آخرين بار ايراد شده است.  

اين سوره از سويى به مسلمانان و به همه‌ي جهانيان خدايى ‏را كه از نظر اسلام، شايسته ي پرستش و ستايش است معرفى مى‏كند: خدايى كه يكتا نباشد. خدايى كه شبيه او را صدها و هزارها در ميان خلق عالم بتوان يافت‏ شايسته‌ي ربوبيت و الوهيت نيست.  قدرتمندى و قدرتى كه براى بودن و ادامه يافتن خود به كمك موجود ديگرى نيازمند باشد، نمى‏تواند و نمى‏بايد بر بشر تحميل شود. آن كس كه در برابر خدايان پوشالى و نيازمند و پديد آمده و قابل زوال به كرنش و تعظيم برمى‏خيزد پا بر سر كرامت انسانى خويش مى‏گذارد و خود را و انسانيت را به قهقرا مى‏كشاند. اين جنبه‌ي مثبت‏سوره توحيد است كه نشانه‏ها و مميزات معبود و خداوندگار انسان را ارائه مى‏دهد و پوشالى بودن خداوندگاران تاريخ را به اثبات مى‏رساند.  

و از سوى ديگر به خدا پرستان و پذيرندگان اسلام هشدار مى‏دهد كه درباره‌ي ذات و صفات خدا خود را به كنجكاوي‌هاى عقلى كه شبهه‏خيز و وسوسه‏انگيز است آلوده نسازند. خدا را به كوته‏سخنى- كه مدعيان ياوه را از مقام قدس ربوبيت‏بتواند راند- بخوانند و ياد كنند و به جاى غرق شدن در فلسفه بافي‌ها و ذهنيت‌ها، به تعهدهايى كه از عقيده به توحيد برمى‏خيزد بينديشند.  

بنابر حديثى كه از امام على بن الحسين عليه السلام رسيده است، خداى متعال مى‏دانست كه در آينده‌ي تاريخ، مردمى كنجكاو خواهند آمد و بدين علت ‏سوره‌ي توحيد و آياتى از سوره‌ي حديد- تا آيه‌ي عليم بذات الصدور- را نازل ساخت تا حدود مجاز براى بررسي در ذات و صفات خدا را مشخص كند. پس هر كه به ماوراى ‏اين حدود بپردازد خود را به هلاكت افكنده است.⁽¹²⁾

گويا سوره‌ي قل هو الله... به نمازگزار مى‏گويد: خدا قدرتى است‏ يكتا و والا و برترين، ذاتاً مستغنى و بى‏نياز، نزاييده و زاده نشده، بى‏همانند ، همين و بس. دانايى و بينايى و حكمت و ديگر صفات خداوند تا آن‌جا كه دانستن و شناختن آن براى مسلمان لازم است و در شكل بندى زندگى و عروج روح او مؤثر تواند بود در آيات ديگرى از قرآن باز گفته شده است. بيش از اين در ذات خدا و چگونگى صفات او غور مكن، معرفت ‏بيشتر را در عمل به دست ‏خواهى آورد. در پى آن مباش كه با بحث و تعمق ذهنى به معرفت ‏بيشتر دست‏يابى. در پى آن باش كه معرفت را از راه ايجاد صفا و روحانيت در باطن روح و از راه عمل كردن به لوازم توحيد كسب كنى.

...  و چنين بودند پيامبران و صديقان، بندگان راستين خدا و موحدان صادق و عارف

تسبيحات اربعه

پيش از آن‌كه به ترجمه‌ي ذكر ركوع و سجود بپردازيم، جملاتى را كه در ركعت‌هاي سوم و چهارم نماز، در حال ايستاده بايد تكرار كرد توضيح مى‏دهيم. اين جملات، چهار "ذكر" اند و گوياى چهار حقيقت درباره‌ي خداوند: 

سبحان الله

پاك و منزه است‏خدا،

و الحمد لله

و ستايش و سپاس مخصوص خداست،

و لا اله الا الله

و معبودى به‌جز خدا نيست،

و الله اكبر

و خدا بزرگترين است.  

دانستن اين چهار خصوصيت در شكل گرفتن يك تلقى درست و كامل از توحيد داراى تاثيرى عميق است. زيرا هر يك از اين چهار خصوصيت‏ يك بدنه و يك نما از عقيده‌ي توحيد را نشان مى‏دهد.  

تكرار اين جملات فقط بدان خاطر نيست كه بر معرفت ذهنى انسان و آگاهى و اطلاع او افزوده شود بلكه دانستن صفات و خصوصيات خدا و تكرار ذكر خدا، بزرگترين فايده‏اش بايد اين باشد كه در انسان حركتى و مسئوليتى پديد آورد و وظيفه و تكليفى فراخور آن حقيقتى كه بدان معرفت‏يافته بر دوش او بگذارد.  

به طور كلى عقايد اسلامى بايد در خارج از ذهن و در صحنه‌ي زندگى منشأ عمل و حركت ‏باشند، زيرا اين عقايد صرفاً از جنبه‌ي ذهنى و مجردشان نيست كه داراى اعتبارند بلكه بيشتر به اين دليل كه ناظر به زندگى انسان‌ها و نقشبند زندگى و عمل فرد و جامعه‏اند، در اسلام معتبر شناخته مى‏شوند. درست است كه هر عقيده‌ي اسلامى در معنا شناخت ‏يك واقعيت است ولى تنها آن عقايدى در اسلام حتمى و لازم الاعتقاد شمرده شده‏اند كه در صورت قبول و گرويدن بدان تعهدى براى انسان به وجود آيد و وظيفه و تكليفى جديد بر دوش او نهاده شود.

عقيده به وجود خدا از اين گونه است. اعتقاد به بودن و نبودن خدا، هر كدام، شكلى مخصوص براى زندگى و عمل به وجود مى‏آورد. فردى يا جامعه‏اى كه به راستى معتقد به وجود خداست‏ به نوعى و شكلى زندگى مى‏كند و فرد و جامعه‏اى كه اين حقيقت را منكر است ‏به نوع و شكل ديگرى. اگر انسان معتقد شد كه او و جهان را قدرتى با اراده و از روى شعور و حكمت آفريده است، ناگزير معتقد مى‏شود كه اين آفرينش براى مقصودى و داراى‏ "جهت‏" و "غايتى‏" است و مى‏پذيرد كه او در رسيدن به اين مقصد و غايت داراى نقشي و متحمل مسئوليتى است. و همين احساس تعهد و مسئوليت است كه او را به كار و تلاش و پويش و تحمل بارهاى سنگين وادار مى‏كند و، او از همه، احساس رضايت و خرسندى مى‏كند.

همچنين است عقيده به معاد، نبوت، امامت و ... كه هركدام مسئوليت‌ها و تكاليفى را بر دوش معتقد مى‏نهد و مجموعاً راه و برنامه و خط مشى كلى زندگى او را مشخص و ممتاز مى‏سازد.  

اگر مشاهده مى‏شود كه در واقعيت‏خارجى، آنان كه خود را معتقد به اين اصول فكرى مى‏دانند با آنان كه از آنها بى‏اطلاع و بدان‌ها بى‏اعتقادند، يكسان و يك‌رنگ زندگى مى‏كنند، اين بر اثر نداشتن آگاهى درست ‏يا ريشه‏دار نبودن ايمان و قبول آنان است.  

در مواقع حساس و در نقطه عطف‌هاى زندگى است كه صف معتقدان واقعى از مقلدان ناآگاه و فرصت‏طلب جدا مى‏شود.

اكنون با اين نگرش، برمى‏گرديم به مفاد و محتواى اين چهار ذكر:

سبحان الله

خدا پيراسته و پاك است. از داشتن شريك، از ظلم، از مخلوق بودن، از انجام كارى بر خلاف حكمت و مصلحت، از همه‌ي نقايص و كمبودها و پليدي‌هايى كه در موجودات هست و از همه‌ي صفاتى كه لازمه‌ي مخلوق بودن و "ممكن‏" بودن است.  

با گفتن اين جمله و يادآورى اين خصوصيت ‏براى خدا نمازگزار مى‏فهمد و به ياد مى‏آورد كه در مقابل چه موجودى و چه ذات قابل ستايشى به كرنش و تعظيم برخاسته است. احساس مى‏كند تعظيم و تواضع او در برابر نيكى و كمال مطلق است. آيا كسى از اين‌كه به پاكى و نيكى و زيبايى مطلق احترام بگذارد احساس حقارت مى‏كند؟ نماز اسلام چنين چيزى است. تواضع و تعظيمى است در برابر اقيانوس بيكرانه‏اى از خوبي‌ها و كمال‌ها و جمال‌ها، تعظيمى نيست كه انسان را سرشكسته كند و از كرامت و عزت انسانى او بكاهد، ستايشى نيست كه آدمى را حقير و خوار سازد. مگر انسان چيزى جز "درك كننده‌ي زيبايى و كمال و جوينده‌ي آن‏" است؟ پس طبيعى است كه در برابر كمال مطلق به خاك افتد و ذاتى را كه دارنده‌ي آن است ‏با تمام وجود خود پرستش و ستايش كند. اين پرستيدن و ستودن او را به راه كمال و نيكى و زيبايى مى‏كشاند و حركت زندگى او را در اين جهت و در اين سو قرار مى‏دهد.  

آنان كه نماز و عبادت اسلام را مايه‌ي خوارى و سرشكستگى انسان دانسته و آن را با ستايش قدرت‌هاى مادى مقايسه كرده‏اند اين نكته‌ي ظريف را نديده و ندانسته‏اند كه: ستايش و بزرگداشت نيكى و پاكى، خود از نيرومندترين انگيزه‏هاى نيكى و پاكى است.  

و اين نكته‏اى است كه ذكر سبحان الله، يادآور پاكى و نزاهت‏خدا، به ما مى‏آموزد.

و الحمد لله

بشر در سراسر تاريخ پر ملال زندگى‏اش همواره به خاطر برخورداري‌هاى گوناگون، به خاطر گرفتن امتيازهاى كوچك و بزرگ، به خاطر چند روزى بيشتر زيستن و حتى در موارد بسيار، به خاطر نان بخور و نميرش در برابر كسانى كه در خلقت‏با او برابر بوده و هيچ مايه‌ي اصيلى را از او بيشتر و سرشارتر نداشته‏اند زبان به ‏ستايش و سپاس مى‏گشوده و تن و جان خود را تسليم صاحب نعمتان مى‏كرده است. چون نعمت را متعلق به نعمت‏خوارگان مى‏دانسته، در طلب نعمت، ‏بردگى صاحب نعمت را پذيرا مى‏شده است، بردگى تن يا بردگى روح و فكر را.  

به يادآوردن اين‌كه ‏"همه‌ي سپاس‌ها و ستايش‌ها از آن خداست‏" مى‏فهماند كه نعمت‌ها نيز همه از آن خداست. پس هيچ كس به حقيقت مالك چيزى نيست تا از آن راه بتواند، و حق داشته باشد، كسى را اسير و مطيع و بنده‌ي خويش سازد. به روح‌هاى ضعيف و دل‌هاى مسحور و چشم‌هاى فريفته‌ي نعمت نيز مى‏آموزد كه رحمت و بخشش ناچيز صاحبدولتان و اربابان عالم را به چيزى نگيرند، از آنان ندانند، در برابر آن تن به بردگى ندهند، محروميت از آن را تحمل نكنند و دارنده‌ي و محتكر آن را غاصب و متجاوز بدانند.  

و لا اله الا الله

اين، شعار اسلام است كه يكسره نمودارى است از جهان بينى و ايدئولوژى اين مكتب. در اين شعار يك ‏"نفى‏" وجود دارد و يك ‏"اثبات".

نخست، همه‌ي قدرت‌هاى طاغوتى و غير خدايى را نفى مى‏كند. خود را از يوغ بردگى هر نيروى اهريمنى نجات مى‏دهد. هر دست و بازويى را كه به شكلى او را به راهى مى‏كشاند قطع مى‏كند. هر قدرتمندى جز خدا و هر نظامى جز نظام الهى و هر انگيزه‏اى جزانگيزه‏هاى خداپسند را به دور مى‏ريزد و با اين نفى پرشكوه خود را از همه‌ي زبوني‌ها و ذلت‌ها و اسارت‌ها و بندها و بندگي‌ها مى‏رهاند. و آن گاه فرمان و اراده خدا را- كه فقط در قالب يك ‏"نظام الهى‏" يعنى يك جامعه‌ي اسلامى به معناى واقعى قابل لمس و قابل پياده شدن است- بر وجود خويش فرمانروا مى‏سازد و بندگى خدا را كه با هيچ بندگى ديگرى سازگار نيست مى‏پذيرد.  

بندگى خدا يعنى سامان زندگى را طبق فرمان حكيمانه‌ي خدا تدارك ديدن و در نظام الهى كه خطوط اصلى آن طبق دستور خدا ترسيم شده باشد، زيستن. يا با همه‌ي قدرت و تلاش ممكن در جهت ايجاد چنين نظامى و چنان سامانى حركت كردن.  

نظام‌هاى ديگر، نظام‌هايى كه بر شالوده‌ي يك تفكر بشرى بنا شده است، به اين دليل كه از جهالت و بى‏اطلاعى و كج‏انديشى و احياناً غرض‏ورزى خالى نيست، نمى‏تواند بشر را كامياب سازد و او را به كمال مطلوب انسانى‏اش برساند.  

فقط جامعه و نظام الهى است كه چون از حكمت و رحمت ‏خدا سرچشمه گرفته و با آگاهى از نيازهاى انسان و از آن‌چه مى‏تواند برآورنده‌ي اين نيازها باشد، طرح‏ريزى شده، مى‏تواند محيط مساعد و مناسبى باشد براى رشد اين نهالى كه نامش ‏"انسان‏" است.  

دشمن نظام‌هاى ديگر نيستيم، دلسوز آنهاييم. اين سخن انبياء است و انبياى خدا، پدران دلسوز بشرند. به سازندگان و طراحان خانه‏هايى كه بشر مى‏بايد در آن زيست كند، يعني به ‏پديدآورندگان و بانيان نظام‌هاى اجتماعى، مى‏آموزند و پند مى‏دهند كه: بشر جز در نظام الهى و توحيدى كامروا نبوده و نخواهد بود. تاريخ ثابت كرده است و ديده‏ايم و مى‏بينيم كه در نظام‌هاى غير خدايى انسانيت چه مى‏كشد و انسان‌ها چگونه مسخ شده و به چه روزى دچار گشته‏اند.

و الله اكبر

پس از آن نفى‏ها، يك انسان عادى كه هنوز با واقعيت‌هاى جاهلى دست‏به گريبان است، احساس غربت و وحشت مى‏كند و خود را تنها مى‏يابد. او از طرفى در مد نگاه خود همه‌ي بنيان‌هايى را كه تا اين لحظه استوار به‌نظر مى‏رسيد در حال فرو ريختن مشاهده مى‏كند ولى از طرفى جاهليت، به سطبرى يك كوه، خود را به او نشان مى‏دهد و به رخ او مى‏كشد. همان چيزهايى كه او آنها را نفى كرده است، بودن خود را به چشم او و در معرض تماشاى او در مى‏آورند و او را به هراس مى‏افكنند. درست در همين لحظه است كه او مى‏گويد: الله اكبر- خدا بزرگتر است: از همه چيز، از همه كس، از همه‌ي قدرت‌ها و قدرتمندي‌هايشان و، از آن‌كه بتوان او را به وصف آورد. طراح سنت‌ها و قانون‌هاى تكوينى جهان، چه در طبيعت و چه در تاريخ، اوست. پس پيروزى نهايى كه در گرو سازگارى با اين قوانين و سنت‌هاست، تنها در پايبندى به فرمان او ميسر است و بندگان و فرمانبران او تنها جبهه‌ي پيروزمند در كشمكش تاريخى بشريت‏اند.  

و محمد- صلى الله عليه و آله- اين حقيقت را خوب مى‏دانست و با همه‌ي وجودش به آن ايمان داشت و آن را لمس مى‏كرد. از آن رو يك تنه در برابر همه‌ي گمراهان مكه، بل در برابر همه‌ي جهان، ايستاد. و چنان‌كه از انسان برجسته‏اي در حد او گمان مى‏رود چندان پايدارى كرد كه كاروان گمراه بشر را از دنباله روى ذلت‌بار قدرت‌هاى طاغوتى رها ساخت و در مسير فطرى كه مسير تكامل است، به راه انداخت.

كسى كه در برابر قدرت‌گونه‏هاى بشرى خود را كوچك و ضعيف و بى‏اراده مى‏يابد، اگر بفهمد و بداند كه برترين قدرت‌ها خداست دلش اطمينان و آرامش مى‏يابد و در باطنش نيرويى بي‌سابقه شعله مى‏كشد، و همين است كه او را برترين و نيرومندترين مى‏سازد.  

اين بود خلاصه‏اى از مفاد و محتواى چهار جمله‏اى كه در ركعت‌هاى سوم و چهارم نماز در حال ايستاده تكرار مى‏شود.

ركوع

نمازگزار پس از قرائت ⁽¹³⁾ به ركوع مى‏رود. يعنى در برابر خدا- موجودى كه ماوراى نقطه‌ي اوج انديشه‌ي انسان در آفاق خصلت‌هاى نيك و عظمت آفرين است- از سر تعظيم خم مى‏شود.

ركوع نمايشگر و نمودار خضوع انسان است در برابر قدرتى كه آن را فراتر از خود مى‏داند، و مسلمان چون خدا را برترين قدرت‌ها مى‏داند در برابر او ركوع مى‏كند. و چون هيچ موجودى جز خدا را برتر و فراتر از انسانيت ‏خود نمى‏داند در برابر هيچ‌كس و هيچ چيز ديگر سر خم نمى‏كند. در همان حال كه تن خود را در برابر خدا به حالتى خاضعانه درآورده است، زبان را نيز به حمد و ستايش و بيان عظمت او مى‏گشايد.  

سبحان ربى العظيم و بحمده ⁽¹⁴⁾

پاك و پيراسته است ‏خداوندگار بزرگ من و من او را ستايش مى‏كنم.

اين حركت كه با گفتارى هماهنگ انجام مى‏گيرد به‏ نمازگزار و هم به ديگران كه اين حالت را از او مى‏بينند، بندگى او را در برابر خدا باز مى‏نمايد و چون بنده‌ي خدا، بنده‌ي غير خدا نيست آشكارا سرافرازى و آزادى او را از بردگى غير خدا اعلام مى‏كند.  

سجود

پس از سربرداشتن از ركوع، در حالى كه آماده‌ي تعظيم و كرنشى متواضعانه‏تر است، به خاك مى‏افتد.

جبهه بر خاك نهادن، نشانه‌ي بالاترين حد خضوع انسان است، و نمازگزار اين حد نصاب تواضع را شايسته‌ي خدا مى‏داند، زيرا كرنش در برابر خدا، كرنش در برابر نيكى و زيبايى مطلق است و آن را در برابر هر كس يا هر چيز غير خدا حرام و ناروا مى‏شمارد، زيرا گوهر انسانيت- كه ارزنده‏ترين متاع بازار هستى است- با اين كار فرو مى‏شكند و انسان خوار و پست مى‏شود.  

در همان حال كه سر بر خاك نهاده و خود را غرق در عظمت‏خدا مى‏بيند، زبانش نيز با اين حالت هماهنگى مى‏كند و با ذكرى كه مى‏گويد در حقيقت عمل خويش را تفسير مى‏كند.

سبحان ربى الاعلى و بحمده ⁽¹⁵⁾

پاك و پيراسته است‏ خداوندگار من كه برترين است و من ستايشگر اويم.  

خداوندگار برترين، خداوندگار پيراسته و پاك، و تنها دربرابر چنين موجودى است كه سزاوار است انسان زبان به ستايش بگشايد و جبهه به خاك بسايد.  

پس سجده‌ي نماز، به خاك افتادن در برابر يك موجود ناقص و ضعيف و بى‏مقدار نيست، همچون به خاك افتادن در برابر بت‌هاى پوشالى و قدرت‌هاى پوك. به خاك افتادن در برابر برترين و پاكترين و گرامى‏ترين است.  

نمازگزار با اين حركت عملاً فرمانبرى و اطاعت‏خود را از خداى حكيم و بصير اعلام مى‏دارد و پيش از همه اين تسليم و فرمان‏پذيرى را به خود تلقين و يادآورى مى‏كند. و چنان‌كه دانسته‏ايم، پذيرش همين‏"عبوديت مطلق در برابر خدا" است كه قيد و بند عبوديت هر كس و هر چيز ديگر را از آدمى برمى‏دارد و او را از اسارت‌ها و زبوني‌هايى كه بر او تحميل شده است رها مى‏كند.

مهمترين اثرى كه بايد از اين دو ذكر، ذكر ركوع و سجود، انتظار داشت آن است كه به نمازگزار بياموزد كه در برابر كدام موجود بايد تسليم و خاضع و ستايشگر بود و اين به معناى نفى اين همه در برابر هر چه و هر كه جز اوست. و شايد به همين موضوع اشاره مى‏كند حديثى كه از قول امام عليه السلام مى‏گويد: "نزديكترين حالات آدمى به خدا، حالت‏سجود است." ⁽¹⁶⁾

تشهد

در ركعت دوم و هم در ركعت آخر همه‌ي نمازها، پس از سر برداشتن از دو سجده، نمازگزار همچنان كه نشسته است سه جمله كه هر يك بازگو كننده‌ي حقايقى از دين است، بر زبان مى‏راند. اين عمل را كه با آن گفتارها همراه است ‏"تشهد" مى‏نامند.  

در جمله‌ي اول، گواهى مى‏دهد به يگانگى خداوندگار جهان:

اشهد ان لا اله الا الله

گواهى مى‏دهم كه معبودى جز الله نيست.  

و سپس اين حقيقت را بدين‏گونه تأكيد مى‏كند.

وحده

فقط او (خداوندگار جهانيان است)

و آن‌گاه آن را به زبانى ديگر تكرار مى‏نمايد.  

لا شريك له

او را شريكى در الوهيت نيست.  

هر آن‌كس و هر آن چيزى كه بشر را به زير يوغ عبوديت ‏خود كشيده و او را فرمانبر خود ساخته باشد "اله‏" اوست. هوس‌ها و تمايلات حيوانى، شهوات و آزمندي‌هاى بشرى، نظامات و قراردادهاى اجتماعى، پديدآورندگان و سردمداران آنها هر يك به نوعى انسان را به خدمت مى‏گيرند و هر يك به شكلى بر او الوهيت مى‏كنند. ⁽¹⁷⁾

لا اله الا الله نفى همه‌ي اين فرمانروايي‌هاست. و تشهد، گواهى دادن نمازگزار است ‏بر اين نفى. يعنى نمازگزار مى‏پذيرد و به گردن مى‏گيرد كه تنها خداى يگانه است كه بر او حق فرمانروايى و الوهيت دارد و آن همه حق هيچ تحكمى را بر او ندارند.  

همين كه كسى اين را پذيرفت، خود او نيز حق نخواهد داشت كه هيچ موجود ديگري (انسانى يا حيوانى يا فرشته‏اى و جمادى يا هواها و شهوات نفس خود) را به الوهيت ‏بپذيرد و تن به طاعت و عبوديت او دهد. اين سخن بدان معنى نيست كه موحد تن به هيچ تعهد اجتماعى نمى‏دهد و هيچ قانون يا حاكمى را نمى‏پذيرد. چه، بسى روشن است كه زندگى اجتماعى بنابر ماهيت ‏خود ناگزير از تعهدها و فرمانبري‌هاست. بل بدين معنى است كه هيچ تحكمى و هيچ نظامى را كه از فرمان خدا نشأت نگرفته باشد نمى‏پذيرد و تحمل نمى‏كند. در زندگى فردى و اجتماعى خود گوش‏به فرمان خداست و اى بسا كه بنا به فرمان خدا و به مقتضاى شكلى كه خدا براى اداره‌ي زندگى انسان‌ها تعيين كرده، لازم باشد كه از كسانى اطاعت كند و به تعهداتى پاي‌بند باشد. پس فرمانبرى و تعهد، بنابر خصلت ذاتى زندگى جمعى، از زندگى انسان موحد نيز تفكيك ناپذير است، منتها اين فرمانبرى، فرمانبرى از هوس‌هاى نفس سركش خود يا از خود كامگي‌ها و خودخواهي‌هاى آدميانى چون خود او نيست، فرمانبرى از اراده و فرمان خداى بصير و حكيم است. زيرا اوست كه مقررات لازم الاجرا و زمامداران واجب الاطاعه را معين مى‏كند و آنان نيز فقط در چهار چوب فرمان او بر بندگان او فرمان مى‏رانند. ⁽¹⁸⁾

اين دستور قرآنى ناظر به همين حقيقت است:  

اطيعوا لله و اطيعوا الرسول و اولى الامر منكم ⁽¹⁹⁾ از خدا و پيامبر و كسانى كه در ميان شما (به گزينش و تعيين خدايى) صاحبان فرمان‏اند، فرمان بريد.  

و شايد به ملاحظه‌ي همين حقيقت و به دنبال آن است كه درجمله‌ي دوم تشهد، نمازگزار چنين مى‏گويد:

و اشهد ان محمدا عبده و رسوله

و شهادت مى‏دهم كه محمد بنده و پيام‏آور اوست.  

پذيرش محمد(ص) به عنوان پيام‏آور خدا، در معنا پذيرش نمايندگى و خلافت الهى اوست. يعنى راه خدا در راه محمد جستن و فرمان او را از بنده‌ي برگزيده‌ي او گرفتن.  

بسيارند خداپرستانى كه در شناخت راه خداپسند به خطا رفته‏اند. معرفى و پذيرش محمد صلى الله عليه و آله به عنوان پيامبر خدا مشخص كننده و جهت دهنده‌ي تلاش و حركتى است كه انسان خداپرست ‏بايد در زندگى از خود بروز دهد تا خداپرستى او ادعايى راست‏باشد.  

در اين جمله با تكيه بر روى عبوديت محمد، صلى الله عليه و آله، و پيشتر آوردن كلمه‌ي‏ "عبده‏" از كلمه‌ي ‏"رسوله‏" گويا خواسته‏اند مهمترين ارزش اسلامى را معرفى كنند و به راستى چنين است. همه‌ي فضيلت‌هاى انسانى خلاصه مى‏شود در بنده‌ي واقعي و مخلص خدا بودن و آن كس كه در اين ميدان از همه پيشتر است در كفه‌ي انسانيت از همه سنگين‌تر است.  

براى كسى كه به مفهوم بندگى خدا آشنا باشد اين سخن بى‏نياز از استدلال است. اگر بندگى خدا به معناى خضوع در برابر حكمت و بصيرت و رحمت و نيكويى و زيبايى بى‏پايان و ملازم با آزادى از بندگى نفس و بردگى غير است، كدام ارزش برتر از آن ‏مى‏توان يافت؟ مگر نه اين‌كه همه‌ي بدي‌ها و پستي‌ها و شقاوت‌ها و رذالت‌ها و نامردمي‌ها و همه‌ي سياهي‌ها و تاريكي‌ها از بردگى انسان در برابر سركشى‏هاى نفس يا سركشى و طغيان انسان‌هاى مدعى زاييده مى‏شود؟ و مگر نه اين‌كه بندگى خدا ريشه هر بندگى ديگر را مى‏سوزاند و نابود مى‏سازد؟  

نكته‌ي ظريف و دقيقى كه در اين دو جمله‌ي اول تشهد هست، اين است كه: يادآورى توحيد و نبوت ضمن يك گواهى از سوى نمازگزار انجام مى‏شود و او به يگانگى خدا و عبوديت و رسالت محمد صلى الله عليه و آله، "شهادت‏" مى‏دهد. اين شهادت دادن در حقيقت ‏به معناى قبول همه‌ي تعهداتى است كه بر پذيرش اين دو عقيده مترتب است.

گويا نمازگزار با اين گواهى مى‏خواهد بگويد كه من همه‌ي تكاليفى را كه از اين دو عقيده‌ي (توحيد و نبوت) مى‏زايد، به گردن مى‏گيرم. دانستن خشك و خالى، دانستنى كه تعهدى به دنبال نداشته باشد، باورى كه عملى به بار نياورد، از نظر اسلام داراى ارزش نيست. گواهى دادن به يك حقيقت، به منزله‌ي ايستادن بر سر آن و قبول همه‌ي تعهدها و عمل‌هايى است كه دانستن آن حقيقت‏ به بار مى‏آورد. قبول و پذيرشى كه از اعتقادى خالص و ايمانى فعال و مثبت و زاينده پديد مى‏آيد. پس تشهد نماز، در حقيقت، تجديد بيعتى است كه نمازگزار با خدا و رسول او مى‏كند.  

جمله‌ي سوم تشهد يك درخواست و دعاست.  

اللهم صل على محمد و آل محمد

بار خدايا، درود و رحمت فرست ‏بر محمد و خاندان محمد.  

محمد و خاندان پاك او (صلوات الله عليهم) نمودارهاى كامل و تمام عيار اين مكتب‏اند. نمازگزار به زبان دعا، اين نمودارها را در ياد خود زنده مى‏كند و با درود بر آنان پيوند روحى خود را با ايشان استوار مى‏سازد.  

پيروان هر مكتبى اگر نمودارهاى عينى آن مكتب را در برابر خود نبينند قوياً ممكن است راه را عوضى بپيمايند و گمراه شوند. همين ارائه دادن نمودارهاى عينى است كه پايدارى مكتب‌هاى انبياء را در مسير زمان تأمين كرده است. تاريخ انديشمندان بسيارى را به ياد دارد كه براى تأمين زندگى والا و سعادتمندانه‌ي انسان طرح‌ها و نقشه‏ها پديد آورده، مدينه‏هاى فاضله ترسيم كرده، و كتاب‌ها و نوشته‏ها از خود به جا نهاده‏اند. ولى پيامبران بى‏آن‌كه به بحث و جدال‌هاى فيلسوف مآبانه بپردازند، طرح خود را در عمل نشان دادند، از خود و از نخستين گرويدگان به خود، انسان‌هاى طراز نوين ساختند و بر دوش آنان پايه‏هاى نظام مطلوب خود را استوار كردند. و چنين بود كه مكتب پيامبران زنده ماند و از طرح نقشه‌ي آن انديشمندان و فيلسوفان جز نقشى بر صفحه‌ي كتاب باقى نماند.  

نمازگزار براى محمد و آل محمد كه زبده‏ترين نمودارها و تبلورهاى اين مكتب‏اند، صميمانه دعا مى‏كند. بر آنان كه يك عمر به شكل اين مكتب زندگى كرده و انسان طراز اسلام را به تاريخ نشان داده‏اند، درود مى‏فرستد و از خدا براى آنان درخواست‏ درود و رحمت مى‏كند و پيوند روحى خود را با آنان كه مى‏تواند همچون جاذبه‏اى نيرومند او را به راه خود و به هدفى كه در تكاپوى آن بوده‏اند بكشاند مستحكم‌تر و عميق‌تر مى‏سازد.  

صلوات بر محمد و آل محمد، مجسم كننده‌ي چهره‌ي افراد زبده و دستچين اسلام است و با مجسم كردن و در منظر آوردن اين چهره‏ها مسلمان مى‏تواند هميشه راهى را كه بايد بپيمايد بشناسد و آماده‌ي حركت در آن شود.

 سلام

بدرود نماز، مشتمل بر سه درود (سلام) است. و البته باز همراه ياد خدا و نام او. ⁽²⁰⁾ پس نماز با نام خدا شروع مى‏شود و با نام خدا پايان مى‏گيرد و ميان اين سرآغاز و پايان نيز يكسره نام خدا و ياد اوست. اگر در جمله و ذكرى از پيامبر يا خاندان او نام برده مى‏شود آن نيز همراه ياد خدا و به صورت استمداد از لطف و رحمت اوست. 

جمله‌ي اول، درودى است از نمازگزار بر پيامبر خدا و طلب رحمتى از خدا بر آن بنده‌ي برگزيده:

السلام عليك ايها النبى و رحمة الله و بركاته

درود بر تو اى پيامبر، و رحمت‏خدا و بركات او بر تو باد.