مقاله : تغافل، تحكم يا توكل؟

شاید بحث‌انگیز‌ترین مطلب در مبحث توکل، موضوع لزوم و يا عدم لزوم سعی و تلاش بوده است. در متون قدیمی، از عرفایی صحبت به میان آمده که عقیده داشتند خداوند از نیازهای آنان آگاه است و خود، به موقع و اگر صلاح بداند، آن‌ها را تأمین می‌کند. پس در مقام عمل،‌ مثلاً برداشتن هر گونه زاد و توشه را در سفر،‌ مغایر با توکل ‌دانسته و بدون آن، راه بیابان را در پیش می‌گرفتند. در صف مقابل این عده، محققان امروزی قرار دارند که یکی از علل انحطاط و رکود مسلمانان را تفسیر نادرست‌شان از توکل و در نتیجه انفعال و عدم سعی و تلاش آنها، ذکرکرده‌اند. با توجه به تأكيد كتب آسماني و بزرگان و اولياء خداوند بر موضوع توكل، به نظر مي‌رسد پر كردن شكاف ميان اين ديدگاه‌ها و رسيدن به مفهوم واقعي توكل و شيوه‌ي صحيح آن، براي رهروان راه كمال، نيازي حياتي‌ست.

روایت مشهوری از پیامبر اکرم (ص) در دست است که غالباً در موضوع توکل، به آن استناد می‌شود. آن حضرت، به عربی بادیه‌نشین که شترش را به تصور خود، به امان خدا در صحرا رها کرده بود، فرمودند "با توکل، زانوی شترت را ببند." يعنی از ابتدا تلاش و اقدام خود را با توجه به خداوند و توکل بر او همراه کن. در واقع، يكی از سنت‌های الهی این است که هر پدیده از علت و سببی خاص پدید ‌آید پس تلاش و استفاده از وسايل و اسباب طبيعی، با توكل بر خداوند منافاتي ندارد. اما نكته اين‌جاست كه متوكل بر نیرو و توان خود تکیه نمی‌کند‌⁽¹⁾ او در عین به كارگيری ابزار و علل مادی، سکان امور را به دست پرتوان خداوند و شعور بی‌کران او می‌سپارد تا كارها را آن طور که خود، صلاح می‌داند، پیش ببرد و به انجام برساند. به عبارت ديگر، تأثیر علل و اسبابی را که در ضمن تلاشِ خود از آن‌ها استفاده نموده، منوط به خواست و اراده‌ی مسبب‌الاسباب می‌داند. او از همه چيز غافل نمي‌شود، اما اين را نيز مي‌داند كه فقط خداوند است كه نتيجه را برايش تعيين مي‌كند. شهید مرتضی مطهری در مورد رابطه‌ی توکل و تلاش عقیده دارد که "توکل تضمین الهی است برای کسانی که همیشه حامی و پشتیبان حق هستند... انبیا می‌گویند: به خدا توکل و در راه او مجاهده کنید، به خدا توکل و اعتماد کنید ... اگر راه خدا را بروید، از نوعی حمایت الهی برخوردار خواهید شد. معنای توکل این نیست که کاری نکنید و قوای وجودی خود را تعطیل کنید و یک جا بنشینید به اين اميد كه خدا به جای شما وظیفه‌تان را به انجام رساند. کار نکردن و راه نرفتن که تضمین نمی‌خواهد؛ سکون و توقف، تأیید نمی‌خواهد... قرآن می‌گوید از پیمودن راه حق نترسید و توکل کنید."⁽²⁾

از نکاتی که در هنگام توکل، دور از نظر و مهجور مانده، ایجاد ارتباط زنده با وکیل‌مان است. شاید بتوان این برقراری ارتباط را به اصطلاح، پیش‌نیاز توکل دانست. خداوند بر همه چیز آگاه است و در همه جا حضور دارد اما لازم است خواسته‌ی خود را به زبان بياوريم و متوجه و هوشيار باشیم که امور خود را چرا و به چه کسی می‌سپاریم. براي حل يك مشكل حقوقي هم، مسلماً ترجيح مي‌دهيم به دفتر يك وكيل برويم و حضوراً با او صحبت ‌‌كنيم. توکلی که از ابتدا، به صورت آگاهانه انجام شود و در حین کار تکرار و عمیق‌تر گردد، آرامش و اطمینان خاطر برای‌مان به همراه می‌آورد چرا كه پيوسته به ياد می‌آوريم پشتوانه‌ای محكم و استوار برای خود انتخاب كرده‌ايم.

مسلماً در هنگام سپردن کارها به وکیل، میزان اعتماد و ایمان ما به او نقشی اساسی و تعیین‌کننده ایفا می‌کند. نيازي‌ نيست به يك وكيل زبردست دائماً يادآوري كنيم كه چه بايد بكند و چطور آن را انجام دهد. ایمان داشتن به علم و رحمت خداوند، ما را از تعیین تکلیف برای او برحذر می‌دارد چرا که در این صورت، توکل، تحکم می‌شود و اين توهينی‌ست به ساحت كبريايی خالق عالم هستی. یکی از نشانه‌های عدم اعتماد به خداوند و انکار (ناآگاهانه‌ی) علم و رحمت و خلاقیت او  امتحان کردن خداوند است که عمل می‌کند یا نه. متوكل ایمان دارد که خدا نیازهای او را می‌داند و برای رفع آن‌ها" کافی‌ست زیرا امرش نافذ و روان است و بر هر چیز قدر و اندازه‌ای مقرر داشته"⁽³⁾ (يا به عبارتی،‌ هر امری در ظرف زمانی و مکانی مشخصی امکان تحقق می‌یابد). او تردید نمی‌كند که رحمت خدا و محبت او نسبت  به مخلوقش بی‌حد است و حمایت و پشتیبانی خود را از کسی که واقعاً به او رو آورده دریغ نمی‌کند، به اين ترتيب پس از سپردن هر چه دارد و هر چه هست به او، گام بعدی را طی می‌کند.

انتظار کشیدن و پذیرفتن، اقدام بعدی‌ متوكل است؛ انتظار کشیدن برای مشاهده‌ی پاسخ‌های خداوند که به شیوه‌های بدیع و خلاق در زندگی‌اش متجلی خواهند شد و پذیرفتن این پاسخ‌ها به عنوان شایسته‌ترین و مناسب‌ترین چیزی که امکان وقوع داشته است.اين پذيرش توأم با رضايت و سپاس‌گزاري‌ست. صبر، از ویژگی‌های بارز متوکل است. او در برابر وقایع و اتفاقاتی که به دنبال توکلش بر خداوند رخ می‌دهد، دچار هیجان‌زدگی و اضطراب نمی‌شود زیرا می‌داند همه چیز در راستای مصلحت اوست حتی اگر در ظاهر جز این به نظر برسد. کسی که کارهای خود را به خداوند عادل می‌سپارد، می‌داند که خواسته‌اش به حضور قدسی او رسیده است و در زمان مقرر، بعد از آن که حکم و قضای خدای متعال بر آن جاری شد، پاسخش را دریافت خواهد کرد. پس هشیارانه، نشانه‌ها را ردیابی می‌کند تا آن‌‌چه را که خداوند برایش پسندیده و حق او دانسته، تشخیص دهد سپس با نرمی و انعطافی که از ديگر خصلت‌هایش است، خواست خداوند را می‌پذیرد؛ شانس،‌ تصادف و اتفاق برای‌او مفهومي نخواهند داشت.

انتظار متوكل به دور از انفعال، و پذیرفتنش توأم با رضایت است. او توکل را، سپردن همه چیز به خداوند⁽⁴⁾، واگذار کردن همه‌ی کارها به او و در عین حال به کار بردن تلاش و سعی لازم، در راستای آن مي‌داند. می‌توان این چنین تعبیر کرد که متوکل، در هنگام کوشش برای انجام امور خود و استفاده از ابزار و اسباب، از یاد خدا و توجه به او و نظراتش غافل نمی‌شود و عملش ناقض قصد و کلامش نیست. به عبارت دیگر، نه دست روی دست گذاشتن را صحیح مي‌داند، و نه دست به تلاشي غیر همسو و مغایر با اراده‌ی خداوند مي‌زند. عمل او گواه راستین توکلش و در چارچوب و حدود قوانین الهی‌ست.

آن‌‌چه مانع به تحقق رسیدن خواسته‌ها می‌شود، جریا‌ن‌های آشفته‌ی ذهن بیمار انسان است. این جریان‌ها مانند دیواری آتشین، اجازه‌ی عبور خواسته و رسیدنش به محضر خداوند را نمی‌دهند. زمانی که شخص، توکل می‌کند و همه چیز را در نهایت، به اراده‌ی الهی می‌سپارد، وضعیت تغییر می‌‌کند گویی خواسته مجوز عبور گرفته؛ پس دیگر بر آن پافشاری نمی‌کند، اجازه می‌دهد از حوزه‌ی جاذبه‌ی زمین وجود فراتر برود و  به حضور خداوند برسد، در آن‌‌جا هدایت شود، تغییر یابد و بارور شود، سپس در زمان و شرایط مناسب مانند باران، بر تمام زندگي‌ا‌ش ببارد و به سطح آشکار برسد.

قابل توجه است که در دعا(ي بدون توكل) انسان آن‌قدر همراه خواسته‌‌ي خود می‌ماند تا در نهایت به آن برسد اما با توکل، خواسته از شخص جدا مي‌شود، و در محضر خداوند برکت پیدا می‌کند و به بهترین چیزی که امکان داشته باشد، تغییر می‌یابد. در حقیقت، با توکل، اختیار دخل و تصرف در خواسته‌ به خداوند سپرده مي‌شود تا او با در نظر گرفتن تمام جوانب، تصمیم‌گیری، و بهترین را متجلي ‌كند.

1ـ غررالحکم، ح 916: " توکل عبارت است از این که آدمی به نیرو و توان خود تکیه نکند و از این حالت بیزاری جوید"

2ـ برداشت از بیست گفتار، تألیف مرتضی مطهری، ص112-111

3ـ سوره‌ی طلاق، آیه‌ی 3

4 . همه چیز را و حتی جزئی ترین و دور از نظرترین چیزها را، قصدها، وقایع را، دوستان و دشمنان را، مسائل و مشکلات، خوبی ها و بدی ها را جسم و روح تان را به حضور خلاق الهی بسپارید.  مطالبی كه از متن زمينه، متمايز شده، برگرفته از تعاليم حق است.

                                                                              نورا

بازگشت

Share